امور مملکت داری اوبه دست مرشدقلی خان استاجلو افتاد.آغازحکومت شاه عباس با آشفتگی شدیدجامعه ی ایران به خاطر دخالت های مکررسران قزلباش درامورات جامعه وتهدیدهای عثمانی هاازسوی غرب و ازبکان ازسوی شرق مواجه شد.

جنگ با ازبکان و لشکرکشی به ماوراءالنهر

در چند سال اوایل حکومت شاه عباس به دلیل عدم ثبات در جامعه که خود ناشی از اختلافات شدید درباریان و نا بسامانی در ارتش ایران بود ، ازبکان  به فرماندهی عبدالمومن خان در شمال شرقی ایران به ویژه خراسان به تاخت و تاز پرداختند و پس از درهم کوبیدن نیرو های مسلح مرو و هرات تا نیشابور و سبزوار هم پیش آمدند . آنها پس از ویران کردن برج و باروی این دو شهر ، تمام مناطق را قتل و غارت نمودند و توانستند به تدریج تا سال 1002 هـ خود را به مشهد نیز برسانند . شاه عباس طی نامه ای از آنان خواست دست از کشتار و غارت بردارند و به سرزمین خود بازگردند . حتی برای جلوگیری از جنگ و خونریزی پیشنهاد نبرد تن به تن با رهبر آنها را داد . اما آنها به این پیشنهادات توجه ننمودند و همچنان به تاراج مناطق مختلف و سرکوب مقاومت مردم دست یازیدند . از جمله پس از کشتار مردم نیشابور ، اهالی اسفراین را که در برابر آنها پایداری کرده و 4000 نفر از ازبکان را کشته بودند ، قتل عام کردند . خوشبختانه در این گیر و دار ناگهان عبدالله خان ازبک در محل خود درگذشت و پسرش عبدالمومن نیز در یک توطئه به قتل رسید . بدین وسیله مزاحمت و شر ازبکان موقتا منتفی گردید و اوضاع در خراسان رو به آرامش نهاد . اما در نبرد های کوچک و متفرق با آنهایی که هنوز با حملات خود چشم امید به غنائم موجود در سرحدات شمال شرقی ایران دوخته بودند ، ادامه یافت .

نگاره ای دیگر از شاه عباس بزرگ سوار بر اسب

سرانجام در فضایی آکنده از ترس و وحشت ، ارتش ایران در نواحی هرات دست به عملیات سنگینی علیه ازبکان زد و شکست سختی را بر آنان وارد کرد . بسیاری از جنگاوران ازبکقتل عام شدند و بقیه نیز در صحراهای مختلف متواری و متفرق شدند . سر بسیاری از مقتولین این جنگ را به پایتخت ( قزوین ) آوردند . ابل پن سون مباشر آنتونی شرلی در زمان ورود شاه عباس به پایتخت ، پس از این پیروزی حضور داشته و چنین می نویسد : (( قزوین را چراغانی کرده و 100.000 چراغ در شب شهر را مثل روز کرده بود . در میان جشن و شادی 20.000 نظامی ازبک را بر فراز نیزه بر افراشته بودند )) . در مورد سر مقتولین ، همسفر وی جورج منارینگ این تعداد سر بر نیزه را اغراق دانسته و شمار صحیح آنرا 1700 سر قید کرده است .

سرکوب ازبکان تا سال 1006 هـ چندین بار بتناوب انجام گرفت . سپس برای ایجاد مانع در برابر آنان و ترکمانان مرکز آسیا ، چندین هزار خانوار کرد را از آذربایجان غربی و کردستان به خراسان کوچاندند . اما پس از چند صباحی مشخص گردید آرامش بر مرز های شمال شرقی ایران و نواحی ماوراءالنهر به این سادگی حکم فرمان نخواهد گشت و احتیاج به یک لشکرکشی بزرگ دارد . برنابراین مقدمات یک سفر جنگی طولانی چیده شد . در این باره میرخواند و اسکندر بیگ ترکمان ( مورخ و منشی عصر شاه عباس ) شرح کاملی را ارائه داده اند که ما در اینجا به اختصار بدانها اشاره می کنیم : (( .... شاه به قورچیان امر نمود سرداران ، امرا و لشکریان ولایات مختلف را احضار نمایند . برای این سفر 300 عراده ( ارابه ) توپ ، ضرب زن ، یراق و 1200 تفنگچی خراسان و عراق هم آماده گردیدند . از مشهد علیقلی خان و قرچقای بیگ غلام خاصه را در راس لشکریان مامور نمودند به ولایت میمنه و جیجکتو مه محل ییلاق ازبکان است بتازند و دشمن را برانند ... آنها در آن نواحی با ازبکان نبرد کردندو چندین هزار اسیر گرفته و به هرات نزد شاه آوردند ... شاه از آنجا به بادغیس رفت و دو ماه در آنجا به جمع کردن لشکریان پرداخت و تمام سپاهیان ولایات نیز از راه رسیدند ... آنگاه به سوی جیجکتو به حرکت در آمدند . سرداری توپخانه ، توپچیان و تفنگچیان به قرچقای بیگ سپرده شد و فوجی از غلامان خاصه را نیز همراه او نمودند . چرخچی گری سپاه به حسین خان شاملو ( حاکم هرات ) و چند تن از امرا و سرداران خراسان مثل بکتش خان ( حاکم مرو ) ، محراب خان ( حاکم خواف و باخزر ) ، اسماعیل خان آلپلو ( حاکم فراه ) و نجفقلی خان شاملو ( حاکم قائن ) واگذارده شد . سپس امر گردید امرای چرخچی از سواره ، پیاده و تفنگچی که 12.000 نفر بودند ، نیم فرسخ جلو تر از اردوی ( نظامی ) شاه به حرکت در آیند و هر روز یکی از امرای چرخچی به نوبت به قراولی و کشیک بپردازند ... پس از سپاه چرخچیان ، توپچیان و عراده چیان قرار گرفتند که مابین هر دو عراده 10 تفنگچی قرار گرفت که جمیعا 3000 تفنگچی می شدند . در پس این گروه پیاده ها و سپس تفنگچیانی که 10.000 نفر شمارش آنها بود ، آنگاه بعضی از امرای قزلباش مثل مهدیقلی خان ایشک آقاسی باشی شاملو و غیره به کمک تفنگچیان و خدمت توپخانه معین گردیدند )). بعد از رسته های توپخانه و تیپ های تفنگچی موکب شاه و محافظانش قرار داشتند که سرداران بزرگ نظامی همچون الله وردی خان ، قورچی باشی ، علیقلی خان شاملو ، ندرخان مهردار ، گنجعلی خان ( حاکم کرمان ) و سایرین با قورچیان و غلامان خاصه و ملازمان دربار در سمت چپ و راست موکب همایونی نظام یافته بودند .

شمشیر متعلق به شاه عباس بزرگ

کل ارتش ایران در این سفر شامل 40.000 سواره ، 10.000 تفنگچی و حدود 20.000 نفر نوکر و قلغچی ، خدمتکار ، ساربان و مردم اردو و بازار و بیکاره بودند که خود را داوطلبانه از ولایات مختلف به این اردو رسانده بودند . (( در زمان حرکت اردو ، از گرد و غبار جنگجویان و چهارپایان دو کس که با هم می رفتند یکدیگر را نمی دیدند بدین خاطر دوازده عدد کرنای از عقب دسته های مجاور شاه دائما می نواختند تا قورچیان و غلامان خاصه با صدای آنها جایگاه خویش را در حین حرکت از دست ندهند ... تعدادی از امرا و سرداران به نوبت مواظب عقبه ی سپاه بودند . چون حرکت شبانه خطرناک بود ، به علت گرمی هوا شتران در روز بیشتر از دو فرسنگ راه نمی پیمودند ... در این بین قراولان و طلاییه ی سپاه چند تن از خبر چینان ازبک را دستگیر کردند و پس از پرس و جو مشخص شد که باقی خان با 20.000 سپاه اوزبکیه آماده ی جنگ گردیده است . پس لشکریان ایران به سوی قلعه اندخود رفتند که "مومن بی"حاکم دست نشانده ی ازبک در آنجا حصار و برج و باروی مستحکم استوار نموده بود )). فتح این قلعه موجب تقویت پشت جبهه میشد ، زیرا سر راه مسیر اعزام نیرو و آذوقه و علوفه رسانی از خراسان واقع گردیده بود . در اسرع وقت محیط حصار قلعه بین سرداران و سربازان تحت فرماندهی شان تقسیم و منطقه بندی شد . نخست آب خندق را خالی کردند و پس از عبور از آن ، در زیر حصار قلعه شروع به نقب زدن نمودند . همان شب سورنها کشیدند و 300 توپ و ضربزن به همراه 10.000 ناگهان به شلیک پرداختند و چنان فضای رعب انگیز و دهشت آوری به وجود آوردند که اهالی در حال نظار بر روی برج و بارو ، ناگهان به داخل قلعه گریختند و همگی یک صدا به شیون و ضجه پرداختند . سپس یکی از بزرگان به همراه دو تن از مریدان او اعلام صلح و تسلیم نمودند . با فتح این قلعه ، شاه عباس محمد قلی بیگ ایشک آقاسی را به همراه 150 سواره تفنگچی به حکومت و دژداری آنجا گماشت و مومن بی و بسیاری از اهالی را فردای آن روز روانه ی کنار آب کردند . آنگاه از همین مکان برای باقی خان پیام فرستادند که ممالک بلخ و توابع را به بازماندگان عبدالله واگذارد و خود به همان ممالک ترکستان قناعت نماید . اما وی توجهی به این پیام نکرد و چند روز بعد از محل (( خواجه دکه )) خبر رسید که باقی خان در معیت 20.000 جنگجو از جیحون گذشته به سوی بلخ می رود ، (( ... ناگاه نقاره های پادشاهی بنواختند قراول ، چرخچی ، قول ، ساق ، سول ، بوکرکچی ، لشکرطرح ، تیپ عراده ، تفنگچی و سایر اسباب محاربه به نظم در آورند )) و به سوی بلخ حرکت نمودند . در این سفر از افرادی به نام (( بلد )) که به راههای آن منطقه آشنا بودند ، بهره بردند تا اسیر بیابان های بی آب و علف نشوند . با این وجود در همان اوایل راه ملازمان نزدیک شاه به ویژه ریش سفیدان ازبک که نزدیک شاه عباس بودند از او خواستند این سپاه بزرگ را در بیابان ها اسیر خطرات مهلک نکند یا حداقل به آهستگی به پیشروی بپردازند تا شاید سپاهیان ازبک که بعد از مرگ عبدالله خان به باقی خان پیوسته بودند ، متوجه گردند که ارتش ایران قصد تصرف این مناطق را ندارد و خود به تدریج پراکنده شوند .

این تقاضا و پیشنهاد پذیرفته شد و بلادرنگ نامه های فراوان به سرکردگان و فرماندهان ازبک نوشتند و این موضوع را که لشکریان ایران قصد کشور گشایی ندارند و فقط برای سرکوب باقی خان آمده اند ، به آنان گوشزد نمودند .

نگاره ای دیگر از شاه عباس بزرگ به قلم نقاش ایتالیایی

از قضا در همین گیر و دار به دلیل گرمای شدید ، مرض اسهال ( با پوزش فراوان !!! ) بین یک سوم از سربازان قزلباش شیوع پیدا کردن و یک سوم نیز به پرستاری و مراقبت از آنها مشغول گشتند و کار جنگ و خطر دشمن برای مدتی به فراموشی سپرده شد . ولی پس از حصول بهبودی نسبی لشکریان بیمار ، توانستند 20 روزه خود را به پای حصار بلخ برسانند و به مدت یک ماه دو سپاه بدون هیچ عملیاتی فقط به حرکات ایذایی و کر و فر بپردازند . در این مدت چرخچیان ارتش ایران روزها از پشت سپله حراست میکردند و شبها نیز به فاصله ی نیم فرسنگ دور لشکریان به قراولی می پرداختند تا آنها را از گزند شبیخون دشمن در امان نگه دارند . نفرات دشمن نیز در این مدت فقط در پی حملات مداوم به اردوگاه و بار و بنه ارتش ایران بودند تا با غارت آن ، جنگاوران و چهارپایان را با کمبود غذا و علوفه مواجه نمایند . ولی این مدت چندان دوام نیاورد و بزودی در طی یک جنگ خونین که بین طلایه داران و چرخچیان دو سپاه اتفاق افتاد ، جنگاوران باقی خان به شدت شکست خوردند . گروهی از آنها کشته شدند و سر های بریده شان را به اردوگاه نظامی نزد شاه عباس آوردند . سپس به دستور شاه و امرای بزرگ سپاه ، بسیاری از سربازان قزلباش را که به خاطر اسهال شدید و طولانی آخرین نفس ها را میکشیدند ، دفن کردند تا بدن های رنجور و بی رمق آنها به دست خصم نیفتد . آنگاه از همان راهی که آمده بودند به سوی اندخود عقب نشستند و در طول راه برای جبران کمبود غذا و علوفه چهارپایان به غارت مناطق مختلف دست یازیدند .

مجسمه ی شاه عباس بزرگ در اصفهان که تا سال 1358 برقرار بود

قابل ذکر است که از جنگ های متعدد شاه عباس با ازبکان ، تابلوی نقاشی زیبایی در تالار چهلستون اصفهان ( موزه ی سپاهان ) به یادگار باقی مانده است . در این تالار 6 مجلس نقاشی وجود دارد که یکی مربوط به این جنگ هاست و در یکی دیگر از آنها نقش نبرد شاه اسماعیل اول با ارتش عثمانی ( چالدران ) به تصویر درآمده است .

.مطلب مورد نظر از سایت میلیتاری گرفته شده.